اشنایی با انواع فاصله

عنوان: اشنایی با انواع فاصله 7/11/2015, 8:15 am

پرده و نیم پرده

در آغاز کتاب با نام نت‌های هفتگانه موسیقی آشنا شدیم و دیدیم که مهمترین عامل تشخیص نت‌ها از یکدیگر و شخصیت دادن به آنها بسامد هر نت بود و هفت نت موسیقی تنها با بسامدهای مختلف بوجود می‌آیند. پرسش: وقتی بخواهیم از نتی مثل «دو» به نت بالاتر یعنی «ر» و یا نت پایین‌تر یعنی «سی» حرکت کنیم، بسامد نت «دو» چقدر باید بالا یا پایین برود تا به منظور خویش برسیم؟ این پرسش درست مثل این است که از شما بپرسند از تهران تا شیراز چه قدر باید راه برویم تا به مقصد برسیم؟ روشن است پاسخ می‌دهید به اندازه مسافت تهران تا شیراز، نه کمتر و نه بیشتر. اگر راه کمتری رفته شود، ممکن است از شهرهای میانی این مسیر مثل قم و اصفهان سر در‌آوریم و چنان چه در همین مسیر راه بیشتری برویم، از شیراز عبور خواهیم کرد و ممکن است به شهر بعدی مثل بوشهر برسیم. یعنی در هر حال به مقصد نرسیده‌ایم. در موسیقی نیز حرکت از یک نت به نت دیگر دقیقاً بر اساس مقدار مسافت یا به عبارتی مقدار اختلاف بسامد آن دو نت انجام می‌گیرد و این چیزی کاملاً مشخص و از پیش تعیین شده است. برای مثال وقتی بخواهیم از نت «دو» با بسامد ۲۶۱ هرتز به سمت نت «ر» با بسامد ۲۹۳ هرتز حرکت کنیم باید به اندازه‌ی اختلاف این دو بسامد یعنی ۳۲ هرتز افزایش بسامد ایجاد کنیم تا نت «ر» به صدا درآید. همین طور برای حرکت به سایر نت‌ها چه بالاتر از «دو» و چه پایین‌تر از آن باید بسامد نت «دو» را به اندازه‌های مشخصی بالا و پایین ببریم. پرسش: اختلاف بسامد ۳۲ هرتز بین نت های «دو» و «ر» از کجا آمده است؟ پرداختن به این پرسش خود باعث ایجاد پرسشهای دیگری در ذهن می‌شود. چرا زمین کروی شکل است؟ چرا به دور خورشید می‌چرخد؟ چرا عمر انسان بیشتر از پروانه هاست؟ چرا درختان در زمستان می‌خوابند؟ و بسیاری پرسشهای دیگر. بشر پیش از آنکه به اینگونه مسایل بیندیشد، زندگی خویش را با اتکاء به تجربه پیش برده است. او آتش را کشف کرد بی‌آن که بداند پدیده سوختن چیست؟ زبان را به چرخش درآورد بدون آن که اصول و قواعد ادبی بلد باشد. او همچنین آواز را تجربه کرد بی‌آن که بداند موسیقی چیست و نت یعنی چه؟ سپس با برخی سازهای ابتدایی نظیر نی آشنا شد و آن چه را با حنجره می‌خواند به وسیله ساز نیز تقلید کرد. او چیزی را می‌خواند و می‌نواخت که برای گوشش دلنشین بود و بعدها که در خوانده‌ها و نواخته‌هایش تأمل کرد متوجه شد تمام صداهای زیبا و موزون در مجموع هفت صدای مختلف (هفت نت) بیشتر نیست و هرچه هست از ترکیب و تکرار همین هفت صدا حاصل می‌شود و چون بیشتر دقت کرد متوجه شد بین هر صدا تا صدای قبلی یا صدای بعدی یک فاصله‌ی بسامدی -زیر و بمی- وجود دارد که بعدها فهمید این مقدار فاصله نوعی اختلاف بسامد است و امروزه با واحد هرتز بیان می‌شود. او همچنین در ردیابی فاصله‌های بین نت‌ها متوجه شد صداها دارای فواصل کوتاه و بلند نسبت به یکدیگرند. پس برای هر نتی اسمی انتخاب کرد و به نسبت فاصله‌های موجود در بین آن ها و همینطور ترتیب قرار گرفتن شان به نموداری شبیه شکل ۳۳ رسید.
نام فاصله‌های بلند را پرده و نام فاصله‌های کوتاه را نیم‌پرده گذاشت. از طرفی او متوجه شد وقتی نت‌های هفتگانه را یک‌یک بنوازیم و به سمت نت‌های بالاتر برویم، ‌با صدایی بسیار شبیه به صدای نخست مواجه می‌شویم و بعد معلوم شد صدای هشتم، صدایی است که بسامد آن درست دو برابر صدای یکم است و آن را نت هنگام (Octave) خواند. به این ترتیب داستان پرده و نیم‌پرده شکل گرفت و علاوه بر این، فاصله‌های دیگری نظیر سه‌چهارم پرده و همین طور یک و ربع پرده در برخی فرهنگ ها، ازجمله موسیقی ایران بوجود آمد.

شکل ۳۳: نت های موسیقی فاصله های متفاوتی با هم دارند

فاصله

پیش از این در بحث پرده و نیم‌پرده دانستیم که اختلاف بسامد دو نت، سبب ایجاد فاصله می‌شود و این فاصله صرفاً بسامدی است. یک نت علاوه بر نت‌های همسایه، با نت‌های دورتر نیز فاصله‌ای دارد که لازم است همه آن ها را بشناسیم. بدین منظور ابتدا پرسشی را طرح می‌کنیم. آیا هر نت با خودش فاصله دارد؟ برای پاسخ، نت La با بسامد ۴۴۰ هرتز را در نظر آورید. وقتی می‌خواهیم فاصله‌اش را با خودش تعیین کنیم، بسامد آن را از خودش کم می‌کنیم. به این صورت ۰=۴۴۰ـ۴۴۰ می‌بینید که فاصله صفر شد و کل مطلب تا اینجا زیر سؤال رفت. روشن است با آموخته‌های فعلی هر نت با خودش هیچ فاصله‌ای ندارد. ولی در دانش نظری موسیقی به طور استثناء فاصله هر نت با خودش را «یکم درست» می‌نامند و این فقط یک قرارداد است. دیگر فواصل ایجاد شده را مطابق شکل (۳۴) بدین صورت می‌توان نام برد. فاصله هر نت با یک نت بعد از خودش، فاصله دوم فاصله هر نت با دو نت بعد از خودش، فاصله سوم فاصله هر نت با سه نت بعد از خودش، فاصله چهارم فاصله هر نت با چهار نت بعد از خودش، فاصله پنجم فاصله هر نت با پنج نت بعد از خودش، فاصله ششم فاصله هر نت با شش نت بعد از خودش، فاصله هفتم فاصله هر نت با هفت نت بعد از خودش، فاصله هشتم
توجه کنید که فاصله بین Do3 و Do4 از نوع هشتم است و نباید با فاصله یکم درست اشتباه شود. زیرا نام هر دو نت یکسان است اما بسامد آنها یکی نیست. بسامد Do4=528 Hz دوبرابر Do3=264 Hz است یعنی نسبت ۲ به ۱٫ در موسیقی به نت Do4 اصطلاحاً نت هنگام Do3 می‌گویند و البته برعکس نیز همین‌طور است یعنی Do3 نت هنگام Do4 به حساب می‌آید. منتهی اولی هنگام بالا و دومی هنگام پایین نامیده می‌شود. فاصله بین دو نت هنگام همیشه هشتم درست است.
شکل ۳۴: تعداد فاصله هایی که نت ها با هم می سازند

پرش

در موسیقی ایرانی بیشتر آهنگ‌ها از ترکیب نت‌های همسایه تشکیل می‌شود. اما گاهی پیش می‌آید از یک نت به نت غیر همسایه، رفت یا برگشتی صورت گیرد . در این صورت می‌گویند عمل پرش صورت گرفته است. بنابراین تمام فواصل بزرگ تر از فاصله دوم، پرش محسوب می‌شوند. به این ترتیب می توانیم پرش های سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم و هشتم را داشته باشیم که به پرش هشتم به پرش هنگام نیز معروف است. ضمن این که پرش هفتم در موسیقی ایرانی کاربردی ندارد.

فاصله های ترکیبی

اگر از فاصله هشتم عبور کنیم، آنگاه فاصله چه معنایی می یابد؟ آیا طبق روال گذشته باید به صورت فاصله نهم, دهم, یازدهم و … محاسبه کنیم؟ پاسخ مثبت است. وقتی در یک نظام هفت نتی، یک دور کامل نت ها را فاصله سنجی کنیم، مجدداً به نت آغازین می رسیم، با این تفاوت که بسامد آن درست دو برابر بسامد نت آغازین است. زیرا ما به سمت بسامدهای بالا حرکت کرده ایم. در صورت عبور از نت هنگام، تمام فاصله ها ترکیبی می شوند. به شکل (۳۴) توجه کنید.
در قسمت A از شکل (۳۴) , فاصله Mi-Sol ترکیبی است و اندازه آن دهم کوچک است. برای پیدا کردن چگونگی آن، در ذهن خود نت پایینی یعنی Mi (روی خط اول) را یک هنگام بالا ببرید. در این حالت به نت Mi (بین خط چهارم و پنجم) هنگام می رسید. اکنون سنجش فاصله از نت هنگام بسیار آسان است. موقعیت نت هنگام نسبت به نت Mi پایه، هشتم درست است. به ترتیب می شماریم تا به نت Sol برسیم. نخستین نت بعد از نت هنگام Fa و فاصله اش نسبت به پایه نهم است. سپس به نت Sol می رسیم که فاصله اش نسبت به پایه دهم است. در قسمت B از همین شکل(۳۴) ، فاصله ترکیبی Do-Sol دوازدهم درست نامیده می شود.

فاصله های ترکیبی

اگر از فاصله هشتم عبور کنیم، آنگاه مفهوم فاصله چه معنایی پیدا می کند؟ آیا طبق روال گذشته باید به صورت فاصله نهم, دهم, یازدهم و … محاسبه کنیم؟ پاسخ مثبت است. وقتی در یک نظام هفت نتی، یک دور کامل نت ها را فاصله سنجی کنیم، مجدداً به نت آغازین می رسیم، با این تفاوت که بسامد آن درست دو برابر بسامد نت آغازین است. زیرا ما به سمت بسامدهای بالا حرکت کرده ایم. در صورت عبور از نت هنگام، تمام فاصله ها ترکیبی می شوند. به شکل (۳۵) توجه کنید.
در قسمت A از شکل (۳۵) , فاصله Mi-Sol ترکیبی است و اندازه آن دهم کوچک است. برای پیدا کردن چگونگی آن، در ذهن خود نت پایینی یعنی Mi (روی خط اول) را یک هنگام بالا ببرید. در این حالت به نت Mi (بین خط چهارم و پنجم) هنگام می رسید. اکنون سنجش فاصله از نت هنگام بسیار آسان است. موقعیت نت هنگام نسبت به نت Mi پایه، هشتم درست است. به ترتیب می شماریم تا به نت Sol برسیم. نخستین نت بعد از نت هنگام Fa و فاصله اش نسبت به پایه نهم است. سپس به نت Sol می رسیم که فاصله اش نسبت به پایه دهم است. در قسمت B از همین شکل(۳۵) ، فاصله ترکیبی Do-Sol دوازدهم درست نامیده می شود
شکل ۳۵: فاصله ساده و ترکیبی

فواصل نغمگی و هماهنگ

همه فاصله های موسیقایی به دو صورت جلوه می کنند. اگر از نظر زمانی پشت سر هم صدا بدهند، یک رنگ صوتی خواهیم شنید و اگر همزمان صدا بدهند، رنگ دیگری حاصل می شود. بدین منظور دو نت Fa و Do را در نظر بگیرید. در شکل (۳۶) خط حامل دارای دو میزان است و در هر دو میزان نت های Fa و Do وجود دارند. در میزان یکم بین دو نت، فاصله زمانی برقرار است ابتدا صدای Fa و سپس صدای Do شنیده می شود به این حالت، فاصله نغمگی (Melodic) می گویند. زیرا بیشتر نغمات از اجرای پی درپی نت ها در زمان های مشخص پدید می آیند. اما در میزان دوم بین دو نت Fa و Do ، فاصله زمانی وجود ندارد و هر دو نت به صورت هم زمان اجرا می شوند. به این حالت، فاصله هماهنگ (Harmonic) گفته می شود. یعنی نت ها با اجرای همزمان خود صدا و فضایی را ایجاد می کنند که شباهتی به اصل نت ها ندارد ولی هماهنگ با اجزای تشکیل دهنده است.
در هر دو حالت فوق فاصله بسامدی بین دو نت Fa تا Do پنجم درست است. اگر به ترتیب اجرا کنیم، یک نغمه تولید می شود و اگر همزمان اجرا شوند، یک صدای هماهنگ به گوش می رسد. بر این اساس هر یک از فواصل مختلف دستگاه های موسیقی ایران، صدای متفاوتی را ایجاد می کنند. یعنی حالتی که نت ها با فاصله های مختلفی مثل دوم، سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم و هشتم روی هم قرار بگیرند. آیا می توانید حدس بزنید در آن صورت چه صدایی خواهند داشت؟
شکل ۳۶: فاصله نغمگی و فاصله هماهنگ
منبع:مدرسه فارابی

» اشنایی با ریتم
» انواع دیودوکاربردآنها
» انواع میکروفن و طرزکارآنها
» برق گرفتگی چیست و انواع آن
» انواع ترانس وکاربردآنها